Sosyal bir varlık olan ve Allah’a kulluk yapmakla yükümlü olan insanın, hem doğuştan hem de sonradan kazandığı hakları ve sorumlulukları vardır.  Hakların kullanılması belli kurallara bağlıdır ve hakların korunması hukuk devletinde kanunların güvencesi altındadır. Fertlerin kendi haklarını kullanılması, üzerinde hakkı olanlara hakkını vermesi ve başkasının haklarına saygı göstermesi aynı zamanda bir yükümlülüktür. Hakkın kullanılamaması, ihmal ve ihlali, buna sebep verenlerin yükümlülüğünü yerine getirmemesi anlamına gelir. Yükümlülüklerin ihmali ise müeyyideyi gerektirir.

Haklar ikiye ayrılır: Allah hakkı (Hakkullah), Kul hakkı (hakkulibad)

Allah Hakkı: Kullarla ilgili olsa da her şer'i hüküm aynı zamanda Allah’ın hakkıdır. Fertlerin menfaatlerine bakılmaksızın toplumun menfaatini sağlamayı ve kamu düzenini korumayı hedefleyen hükümler, Allah hakkı olarak isimlendirilmiştir.

Allah'ın kullar üzerindeki haklarından bazıları da dini yalnız Allah’a has kılmak (Bakara, 2/193.), Allah’a ortak koşmamak (Lokman, 31/13.), Allah’ı mutlak şari olarak kabul etmek (En’am, 6/57.), verdiği nimetlere karşı Allah’a şükretmek (Bakara, 2/172.), O’na secde etmek (Fussılet, 41/37.), haccı Allah için yapmak (Âl-i İmran, 3/97.), ganimetlerin taksimi konusunda Allah’ı hakem kabul etmek (Enfal, 8/1.), şefaat yetkisinin sadece Allah’ın iznine bağlı olduğuna inanmak (Zümer, 39/44.), tüm ibadetleri Allah’a tahsis edip O’nun için yaşamak (En’am, 6/162.) vb.den ibarettir.

Kul Hakkı: Fertlerin meşru menfaati ile ilgili olan hususlar kul hakları kapsamına girer. Kul hakları genel ve özel olmak üzere iki kısma ayrılır. Genel haklar, toplumun ortak kullanımına açık olan yerler, araçlar, toplumun huzur ve güvenini temin etmeyi hedefleyen kurallardır. Yol, cadde, sokak ve parklarda, okul, cami, hastane ve toplu yaşam merkezlerinde, kamu mallarının kullanımında herkes bir başkasını rahatsız etmeden, oradaki imkandan yararlanmasını engellemeden yararlanır.

Toplumun malı sayılan yerlere ve araçlara zarar vermek çok geniş kapsamlı bir kul hakkıdır Yaşama ve meşru yollardan mülk edinme hakkı, inandığı gibi yaşama, seyahat etme, söz ve ifade hürriyeti temel kişisel haklardır. Bilerek ya da sehven başkasının haklarını ihlal edenlerin özür dileyerek helallik istemek durumundadır. Hz. Peygamber (s.a.s) şöyle buyurmuştur: “Üzerinde kul hakkı olan, ölmeden önce ödeyip helalleşsin! Çünkü ahirette altının, malın değeri olmaz. O gün, hak ödeninceye kadar, kendi sevaplarından alınır, sevapları olmazsa, hak sahibinin günahları buna yüklenir.” (Buhari, Rikak, 48.)Yaygın kul hakkı ihlalleri bağlamında şunları söyleyebiliriz:

Mesaiye dikkat etmemek işverene karşı bir kul hakkı ihlalidir. Çalışanların ücretini kesmek veya vaktinde vermemek yine bir hak ihlalidir. Öğretmenin dersten saatini doldurmadan çıkması ya da derse geç girmesi ve dersini iyi işlememesi hem öğrencilerin hakkını vermemesi hem de aldığı ders ücretinin hakkını vermemesi bakımından hak ihlalidir. Bir öğrenciye hak ettiği notu vermemek haksızlıktır. Komşumuzu sesle, gürültüyle rahatsız etmek, balkondan çırptıklarımızla ona zarar vermek, bakışlarımızla veya hareketlerimizle onu taciz etmek, dedikodusunu yapmak komşuluk (kul) hakkını ihlal olur. Bir insanı küçük düşürmeye çalışmak, onun onuruyla oynamak, kişiliğini hedeflemek, haksız yere çıkışmak, aşağılamak, kalbini kırmak kul hakkı kapsamında değerlendirilecek olumsuz davranışlardır. Satın alınan bir ürünün, borç alınan paranın vadesinde ödenmemesi de önemli hak ihlallerindendir.

En ağır ve veballi hak ihlali, kamu hizmetlerinde ve kamu mallarına verilen zararlarda ortaya çıkar. Zira kamu malında bütün milletin hakkı vardır ve helalleşme imkanı çok zordur. Kul hakkı ihlali de Allah’ın hakkından önde gelir. Çünkü kul hakkı, Allah’ın affetmediği günahlardandır. Ancak hak sahibi ile halleşmek mümkün olursa kula hakkı da telafi edilebilir. Allah’a karşı işlenmiş suçlar ve hak ihlalleri için ise içtenlikle tövbe edilmesi ve kazası mümkün olan ibadetlerin kaza edilmesi gerekir.

Bundan başka, diğer canlı varlıkların hatta bitkilerin de bizim üzerimizde hakları vardır. Canlı varlıklardan teamüllere göre yararlanabiliriz fakat onlara asla zulmedemeyiz. Hayvandır, ne anlar diyemeyiz. Hadis-i şeriflerde belirtildiğine göre zulme uğrayan hayvanlar mahşerde diriltilerek hakkını alması sağlanacak ve sonra tekrar toprak olacaktır.

Hak hukuk konusunda borçlu olmaktansa alacaklı olmak evladır. En azından inisiyatif bizde olur. Hak konusunu umursamayan birinin dindarlığına itibar edilmez. Çünkü o, ahirette müflis tüccar konumuna düşecektir.

Dr. Mukadder Arif YÜKSEL

Samsun / Canik İlçe Müftüsü